Türkiye, Avrupa’da bağımsız gazetecilik ve yenilik çabalarının en az on yıldır ciddi baskıya maruz kaldığı en önemli örneklerden biri. Son yıllarda deneyimli gazetecilerin girişimleriyle kurulan multimedya platformlarının ortaya çıkışı ile bağımsız yayın camiası dijital bir dönüşüm geçiriyor. Yayın içerikleri, daha çok görüş ağırlıklı köşe yazıları ve video formatıyla politika ve ekonomideki gündelik gelişmelere odaklanıyor.
Reklamlar, okuyucu ve izleyici kitlesinin destekleri yeterli derecede sürdürülebilir gelir kaynağı oluşturamadığı için işletme modelleri büyük ölçüde uluslararası gazetecilik hibesi veren kuruluşlardan gelen desteklerle ayakta kalabiliyor. YouTube bu alana yeni girenler için ana platform olurken, genç kitlelerin katkısıyla gelir elde etmeyi ve daha yüksek etkileşim almayı sağlayan bir video prodüksiyonu stüdyosuna dönüşebilme avantajını da sunuyor.
Türkiye, 2022 RSF Basın Özgürlüğü Endeksi’ne göre 180 ülke arasında 149. sırada yer alıyor.
Türkiye’nin nüfusu 85.839.173.
Kaynak: Internet World Stats
Türkiye’de internet kullanan bireylerin oranı %84,5.
Kaynak: Internet World Stats
Pandemi, ekonomik istikrarsızlık, dezenformasyon ve savaşın neden olduğu ve birçok kişinin “medyanın imhası” olarak tanımladığı bir ortamda, giderek artan sayıda bağımsız haber kuruluşları ortaya çıktı.
Köklü bir geçmişe sahip haber medyası son on yıl içinde ekiplerini küçültürken, Avrupa çapında yeni kurulan dijital medya kuruluşları hızla yayıldı ve habercilikte boş bırakılmış alanları doldurmayı, ilgisini yitirmiş kitleleri kendine çekmeyi ve hayati bilgileri paylaşmanın denenmemiş yollarını bulmayı başardılar.
Bu araştırmanın gerçekleştirildiği 40’ın üzerindeki ülkenin siyasi, ekonomik ve dilsel farklılıklarına rağmen Project Oasis rehberinde yer verilen 540 dijital medya kuruluşu çok sayıda ortak zorluk ve fırsatlarla aynı anda karşı karşıya.
Kilit bulgularımız arasında şunlar var:
Sürdürülebilirliği elde etmek zor ve başarının da basit bir formülü yok. Ancak görüştüğümüz medya liderlerinin çoğu, kitlelerine hizmet etmek için ihtiyaçları olan desteği bulmanın bir şekilde mümkün olduğunu kanıtlıyor.
“Oligark da yok, ödeme duvarı da yok. Sadece sizin bağışlarınız ve bizim çalışmamızla.” 2009 yılında kurulan Çek dijital medya kuruluşu “Deník Referendum”un sloganı böyle. Genel Yayın Yönetmeni Jakub Patočka, bu yöntemi bize şöyle açıklıyor: “Yazıların altında yorum bırakarak tartışmaya katılmak isteyen okuyucular ücret ödüyor. Bu yaklaşım mütevazi bir gelir yaratıyor ve ayrıca tartışma kültürünün inşa edilmesine de yardım ediyor.”
Üyelerden gelen katkılarla finanse edilen medya kooperatifleri, rehberimizde yer alan yayınlardan bazılarının kullandığı ilginç bir model. Birleşik Krallık’ta “The Bristol Cable” kooperatifinin üyeleri aynı zamanda “demokratik hissedar”. Bu kavram kuruluşun yıllık genel toplantılarına katılabilecekleri, içerik politikalarına karar vermek için oy kullanabilecekleri ve icracı olmayan yönetim kurulu üyeliklerine adaylıklarını koyabilecekleri anlamına geliyor.
Rehberimizi oluşturmak için ele aldığımız medya girişimlerinin çoğu gazeteciler tarafından, genellikle sınırlı kaynak ve iş deneyimiyle kurulmuş, yine de kurucular belirtilen ve daha pek çok başka zorluklara rağmen önümüzdeki yıllarda büyüme beklediklerini söylüyorlar.
Medya sektöründe çalışan okuyucular için bu girişimlerin bazıları tanıdık olabilir. Gene de Avrupa’daki bazı ilham verici örnekler arasında sizi şaşırtacak kuruluşlar bulacağınıza inanıyoruz. Bununla birlikte Project Oasis’in bu ilk versiyonunun, Avrupa rehberimize eklenmesi gereken tüm medya kuruluşlarını içerdiğini iddia etmiyoruz.
Bu çalışmada ulaştığımız sonuçların çoğu önceki araştırma projelerimizin bulgularıyla tutarlılık içerisinde. Araştırmanın bağlamını daha kapsamlı ortaya koyabilmek ve karşılaştırma imkânı sunabilmek için raporun bütününde yukarıda belirtilen kilit bulguları ayrıntılarıyla ele alıp inceliyoruz.
Bu araştırma projesi, SembraMedia olarak 2015 yılında Latin Amerika, İspanya ve Amerika Birleşik Devletleri’nde İspanyolca konuşan toplulukların benzer yapıdaki medya kuruluşlarını incelerken geliştirdiğimiz bir metodoloji kullanılarak gerçekleştirildi. 2022 yılında Project Oasis’e başladığımızdan beri projede yerel deneyime sahip 34 araştırmacı da dahil olmak üzere 60’ın üzerinde insan çalıştı ve 30’u aşkın dilde medya kuruluşlarını gözden geçirdiler, analiz ettiler ve görüşmeler yaptılar.
Bu raporun ve medya kuruluşları rehberinin nihai olmadığını ve Avrupa’daki tüm bağımsız dijital medya kuruluşlarını kapsamadığını unutmamak gerekir. Bu aşamanın, gelişmeye devam edecek bir araştırma projesinin ilk adımı olmasını umut ediyoruz.
Yoğun işleri arasında araştırmacılarımızla konuşmak için zaman ayıran medya liderlerinin yenilikçi ruhundan, kararlılığından, cesaretinden ve sıklıkla ödüllere layık görülen gazetecilik çalışmalarından ilham alıyoruz.
Daha önce yapılan çalışmalardan da öğrendiğimiz kadarıyla, Project Oasis rehberinde yer alan kuruluşların benzeri girişimlerin ön plana çıkarılması, medya liderlerinin bilgi paylaşımı ve iş birliği yapmasına ve çalışmaya devam edebilmelerine; ayrıca ihtiyaç duydukları ve hak ettikleri hayati desteği alabilmeleri adına kurumlar nezdinde daha görünür olmalarını ve tanınmalarını sağlamaya yardım ediyor.
Basın özgürlüğü
Türkiye’deki medya sektörü için ‘zor durumda’ demek hafif kalır. Medya kontrolünü ele geçirme vakaları ve devlet yetkililerinin bir zamanların köklü yazılı basın ve TV kuruluşları üzerindeki baskısı, farklı kurumlar tarafından araştırmalarla ortaya kondu (bkz. Columbia Journalism Review, Reuters). Böyle bir ortamda bağımsız yayınlar, hükümet yanlısı medya kuruluşlarına karşı sıfırdan alternatif medya ekosistemleri inşa etme çabası içerisinde. Hükümetin isteklerine göre şekillenen piyasa yapısı göz önüne alındığında, iyi gazetecilik yapmayı hedefleyen medya şirketleri bağımsızlıklarını korumak için sürdürülebilir işletme modelleri kurarken büyük zorluklarla karşılaşıyor.
Committee to Protect Journalists verilerine göre Aralık 2022 itibariyle Türkiye’de tutuklu gazeteci sayısı 40. Justice for Journalists’e göre 2021 yılında 545 gazeteci yargılandı ve büyük çoğunluğu, kamunun bilgi edinme hakkını engellemeyi hedefleyen davalara maruz kaldı. Görüşme yapılan medya liderlerinden biri durumu şöyle ortaya koyuyor: “Türkiye’deki her gazeteci farklı ölçeklerde otosansür uyguluyor.”
Rehbere Türkiye’den on yedi dijital medya kuruluşu dahil edildi.
Bağımsız medya liderleri arasında kuşak farkı var. Geçmişteki köklü medya kuruluşlarında çalışmış gazetecilerin başlattığı multimedya haber platformları, yayın içeriklerini sürdürülebilir işletme modellerine dönüştürmekte zorlanıyor. Bunun tam tersine, bazıları kendini gazeteciden ziyade ‘medya girişimcisi’ olarak konumlandıran, dijital dünyaya doğmuş yayıncılar, bir içerik stüdyosu gibi hareket ederek gelir sağlama amacıyla aldıkları etkileşime ve paralı işbirliklerine öncelik veriyor. Kadın editör ve yöneticiler görev yapsa da, kadın kurucular çok nadir.
Yakın zamanda yayın hayatına başlayan medya kuruluşları, web sitesi yayınlarından kaçınarak öncelikle sosyal medyada yayın yapma yaklaşımını benimsedi. Birçok medya lideri, artan kitle etkileşimine rağmen sitelerindeki görüntüleme oranlarının son yıllarda düzenli bir düşüş sergilediğine dair endişelerini dile getirdi. YouTube’daki kısa belgeseller ve açıklayıcı videolar ile Instagram’daki görsel ağırlıklı paylaşımlar, hızlı etkileşim içine giren bir kitle inşa etmenin sürdürülebilir yöntemi olarak öne çıkıyor. TikTok, 24 yaş altı (yaklaşık 13 milyon) nüfusa ulaşabilmek için giderek daha cazip bir platform olarak görülüyor.
Yayın kuruluşlarının içeriklerini yaygınlaştırma stratejileri arasında, birden fazla sosyal medya platformunu farklı amaçlarla kullanmak var. Bazı kuruluşlar kitleleri ile düzenli iletişim için Discord kullanırken canlı yayın için Twitch, Instagram ve YouTube ağırlık kazanıyor. “Mesele Ekonomi” YouTube kanalının kurucu ortaklarından Semih Sakallı, potansiyel reklam verenlerle doğrudan bağlantı kurulmasını sağlayan LinkedIn’in önemine vurgu yapıyor.
Hibeler, bağımsız medya kuruluşlarının ana gelir kaynağını oluşturuyor. Kuruluşların çoğu, uluslararası gazetecilik hibeleri sayesinde çalışmalarına devam edebiliyor. Özellikle European Endowment for Democracy hibeleri, dijital medya yayın organlarının kurulması, yayına başlaması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması için hayati bir kaynak sağlıyor.
İsmini vermek istemeyen bir medya lideri, açıkça şunları söylüyor: “Hibeler olmadan bağımsız medya kuruluşlarının burada hayatta kalması imkânsız.” Kuruluşların çoğu finansal olarak büyük oranda hibelere bağlı şekilde ayakta dururken bazıları “yabancı ajan” olmak veya yabancı ülkelerin çıkarlarını savunmak gibi suçlamalarla sürekli hedefe konuluyor.
Diğer bir medya kurucusu da hibe fonlaması kaynaklı “kara propaganda” nedeniyle bağışçılarının isimlerini kamuyla paylaşmadığını belirtiyor. Türkiye’den rehbere dahil edilen medya kuruluşlarının büyük çoğunluğu, hem çevrimiçi hem çevrimdışı mecrada uzun zamandır süregelen tehdit kampanyaları nedeniyle ekiplerinin ve gelir kaynaklarının bilgisini paylaşmıyor. Bazı medya liderleri başta çok istekli olmasalar da tam zamanlı çalışanlarının sayısını artırmak veya teknik ekipman alabilmek için nihayetinde hibelere başvurmak zorunda kaldığını söylüyor. Kurumların neredeyse tamamı geleceğe yönelik strateji planlamalarında, hibelerin bütçedeki tüm gelirler içerisindeki ağırlığını azaltmayı hedefliyor.
Siyasi kutuplaşma topluluk oluşturmayı önceleyen bağımsız gazetecilik için büyük zorluklar doğururken, kuruluşlar sadece belirli demografik kitle ile kısıtlanmaktan endişe duyuyor. Ülkenin ekonomisindeki kötü gidişat, izleyici gelirini korumayı da zorlaştırıyor. “Fayn Stüdyo” kurucusu Şükrü Oktay, “İzleyicilerden ücret isteyebilmek için çok tatmin edici bir içerik sunmanız gerekiyor; kapsamlı bir ekip ve ciddi bir yatırım olmadan bunu başarmak zor,” diyor. YouTube kanalı aboneliği en sık rastlanan üyelik modeliyken, Patreon üzerinden kitle fonlaması da bazıları için bir gelir kaynağına dönüşmüş vaziyette.
İçerik stratejileri, günlük ve hatta saatlik haber döngülerinin hızlı aktarımına odaklanıyor. Yetersiz finansal kaynaklar ve izleyicilerin son dakika haberlerini tercih etmesi nedeniyle kapsamlı araştırma projelerine ve anlatıya dayalı gazetecilik içeriklerine çok sık rastlanamıyor. Reportare sitesinin kurucusu Sinan Dirlik, 10 yıl boyunca uzun metin formatında röportaj yayınladıktan sonra YouTube kanalı açma kararını şöyle açıklıyor: “YouTube’a kayıtsız kalamadık çünkü insanlar okumaktansa izlemeyi tercih ediyor.” Makale ve inceleme içeriklerine ağırlık veren yayın kuruluşları, çok cüzi telif ücretleri karşılığında bu işi yapan serbest çalışanların emeğine dayanıyor.
Türkiye, 2023 yılının ortalarında genel seçime gitmeye hazırlanıyor. Project Oasis kapsamında görüşme yaptığımız medya liderlerinin büyük çoğunluğu siyasi bir değişim ihtimalinde reklam gelirlerinde kayda değer bir artış olacağını umut ettiklerini dile getirdi. Fakat mevcut koşullar göz önüne alındığında, Türkiye’deki bağımsız dijital medyanın, yakın gelecekte uluslararası medya desteği ve gelişim programlarının hibe desteğine büyük ölçüde ihtiyaç duymaya devam edeceğini söylemek gerçekçi olur.
Son güncelleme: Ocak 2023
Subscribe to our newsletter, and you will receive monthly news, data analysis, and resources about the digital media ecosystem, as well as opportunities for media outlets and journalists.
© Copyright 2023 | SembraMedia | All Rights Reserved
Cookie | Duration | Description |
---|---|---|
cookielawinfo-checkbox-analytics | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Analytics". |
cookielawinfo-checkbox-functional | 11 months | The cookie is set by GDPR cookie consent to record the user consent for the cookies in the category "Functional". |
cookielawinfo-checkbox-necessary | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookies is used to store the user consent for the cookies in the category "Necessary". |
cookielawinfo-checkbox-others | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Other. |
cookielawinfo-checkbox-performance | 11 months | This cookie is set by GDPR Cookie Consent plugin. The cookie is used to store the user consent for the cookies in the category "Performance". |
viewed_cookie_policy | 11 months | The cookie is set by the GDPR Cookie Consent plugin and is used to store whether or not user has consented to the use of cookies. It does not store any personal data. |